《中庸》导读

《中庸》一书本为《礼记》中的第31篇，唐代以后逐渐受到更高的重视，南宋的朱子将其从《礼记》中抽出，独立成书，并列为“四书”之一。其作者为曾子门人子思子。

子思子，名孔伋，字子思，孔子嫡孙。其父为孔鲤（字伯鱼）。《史记·孔子世家》记子思年62（当为82之误），而不详其生卒年。钱穆先生考证其生于公元前483年，卒于公元前402年。子思受教于孔子的高足曾子，其思想由门人再传孟子，上承孔子中庸之学，下开孟子心性之论，在“孔孟之道”的道统传承中有重要地位。所以后人把子思、孟子一脉相承的思想学说称为“思孟学派”。子思子对宋代理学也有重要而积极的影响。因此宋元时期尊其为“述圣”。

据《汉书·艺文志》记载，子思的著作有23篇，曾经被编辑成《子思子》一书。对此记载历代多有怀疑，但1993年在湖北荆门郭店的一座楚墓里出土了大量的竹简，郭店楚简不仅证实了《子思子》一书的真实存在，而且也证明了现存《礼记》中的《中庸》、《缁衣》确为子思所作。同时《礼记》中《表记》、《坊记》两篇相传也为其所作。

子思作为“思孟学派”的开创者，不仅仅是战国时期儒家的重要代表，更对后世儒家的发展产生了较大的影响，其所著《中庸》一书被唐宋以后的儒者奉为体现儒家思想中超越精神的代表性作品。朱子在《中庸章句》里明确指出：“《中庸》何为而作也？子思子忧道学之失传而作也。”又说：“此篇乃孔门传授心法，子思恐久而差也，故笔之于书，以授孟子。”

“中庸”一词最早出现在《论语》一书中，然而它作为儒家思想的核心与根本却有久远的历史传承。《论语·尧曰第二十》记载尧让位于舜时告诫舜“天之历数在尔躬”，在执政时要“允执其中”；《尚书·大禹谟》也记载舜告诫禹“天之历数在汝躬”，所以执政时要时刻不忘“人心惟危，道心惟微，惟精惟一，允执厥中”；《尚书·酒诰》中记载周公也力倡“作稽中德”；《尚书·立政》中周公曾强调折狱用刑时要做到“列用中罚”；《尚书·君陈》中君陈也强调“惟厥中”。在这些思想的基础上，孔子明确提出了“中庸”的概念，把它作为最高的道德准则。后来，子思作《中庸》一书，不仅继承了孔子这一思想，并且将其作为儒家一脉相承的道统心传。全书通过对天道和人道关系的思考，对孔子的中庸思想进行了系统阐述。不仅强调“中庸”所代表的不偏不倚、无过无不及的态度，也提出人的贫富穷通、国家的治乱兴衰，都是由天命来决定的。并强调“万物并育而不相害，道并行而不相悖。小德川流，大德敦化，此天地之所以为大也”。

《中庸》虽没有明文标举，但以其对“天道”、“天命”的思考实际上在明确“性善”。这是《中庸》最重要的理论基础。《中庸》作为儒家思想的核心经典，实际上是人性论的滥觞，是孟子“性善论”的先导。

《中庸》强调君子“素其位而行”，指出“君子之道费而隐”，并充满信心地坚信君子之道，“本诸身，征诸庶民，考诸三王而不缪，建诸天地而不悖，质诸鬼神而无疑，百世以俟圣人而不惑。”

《汉书·艺文志》著录《中庸说》二篇，可知汉代已有《中庸》的单行本及其解说，但亡佚已久。《中庸》的经典注本为朱子的《中庸集注》，与其所注《大学》、《论语》、《孟子》合为《四书章句集注》。

朱子提出“四书”这一概念并穷其毕生之力完成了《四书章句集注》之后，“四书”流传日广，成为历代学子必读之书。

此次编订“苇杭文库·国学玩诵本”所依据的底本是朱子《四书章句集注》本，这不仅仅是考虑到朱子本的准确性和权威性，更是因为朱子对儒家思想的理解远超历代诸儒，在后世儒学的发展中具有举足轻重的地位。甚至受其深刻影响的韩国、日本，对其评价之高远超当代中国。即使稍有学术上、义理上的争议也无伤于其在儒学思想上的价值与地位。同时也参考其他经典注本，将版本差异出注，以便读者参照阅读。

1　天命之谓性tiān mìng zhī wèi xìng，率性之谓道shuài xìng zhī wèi dào，修道之谓教xiū dào zhī wèi jiào。道也者dào yě zhě，不可须臾离bù kě xū yú lí[144]也yě，可离非道也kě lí fēi dào yě。是故君子戒慎乎其所不睹shì gù jūn zǐ jiè shèn hū qí suǒ bù dǔ，恐惧乎其所不闻kǒng jù hū qí suǒ bù wén。莫见乎隐mò xiàn hū yǐn，莫显乎微mò xiǎn hū wēi，故君子慎其独也gù jūn zǐ shèn qí dú yě。喜怒哀乐之未发xǐ nù āi lè zhī wèi fā，谓之中wèi zhī zhōng；发而皆中fā ér jiē zhòng[145]节jié，谓之和wèi zhī hé。中也者zhōng yě zhě，天下之大本也tiān xià zhī dà běn yě；和也者hé yě zhě，天下之达道也tiān xià zhī dá dào yě。致中和zhì zhōng hé，天地位焉tiān dì wèi yān，万物育焉wàn wù yù yān。

2　仲尼曰zhòng ní yuē：“君子中庸jūn zǐ zhōng yōng，小人反中庸xiǎo rén fǎn zhōng yōng[146]。君子之中庸也jūn zǐ zhī zhōng yōng yě，君子而时中jūn zǐ ér shí zhōng；小人之中庸也xiǎo rén zhī zhōng yōng yě，小人而无忌惮也xiǎo rén ér wú jì dàn yě。”

3　子曰zǐ yuē：“中庸其至矣乎zhōng yōng qí zhì yǐ hū！民鲜能久矣mín xiǎn néng jiǔ yǐ！”

孔子圣迹图·退修诗书

4　子曰zǐ yuē：“道之不行也dào zhī bù xíng yě，我知之矣wǒ zhī zhī yǐ，知zhì智者过之zhě guò zhī，愚者不及也yú zhě bù jí yě；道之不明也dào zhī bù míng yě，我知之矣wǒ zhī zhī yǐ，贤者过之xián zhě guò zhī，不肖bú xiào[147]者不及也zhě bù jí yě。人莫不饮食也rén mò bù yǐn shí yě，鲜能知味也xiǎn néng zhī wèi yě。”

5　子曰zǐ yuē：“道其不行矣夫dào qí bù xíng yǐ fú！”

6　子曰zǐ yuē：“舜其大知智也与shùn qí dà zhì yě yú！舜好问而好察迩言shùn hào wèn ér hào chá ěr yán，隐恶而扬善yǐn è ér yáng shàn，执其两端zhí qí liǎng duān，用其中于民yòng qí zhōng yú mín，其斯以为舜乎qí sī yǐ wéi shùn hū！”

7　子曰zǐ yuē：“人皆曰rén jiē yuē‘予知yú zhì智’，驱而纳诸罟擭陷阱之中qū ér nà zhū gǔ huò xiàn jǐng zhī zhōng，而莫之知辟避也ér mò zhī zhī bì yě。人皆曰rén jiē yuē‘予知yú zhì智’，择乎中庸而不能期月守也zé hū zhōng yōng ér bù néng jī yuè shǒu yě。”

孔子圣迹图·羵羊辨怪

8　子曰zǐ yuē：“回之为人也huí zhī wéi rén yě，择乎中庸zé hū zhōng yōng，得一善dé yí shàn，则拳拳zé quán quán[148]服膺fú yīng[149]，而弗失之矣ér fú shī zhī yǐ。”

9　子曰zǐ yuē：“天下国家tiān xià guó jiā，可均kě jūn[150]也yě；爵禄jué lù，可辞也kě cí yě；白刃bái rèn，可蹈也kě dǎo yě；中庸zhōng yōng，不可能也bù kě néng yě。”

10　子路问强zǐ lù wèn qiáng。子曰zǐ yuē：“南方之强与nán fāng zhī qiáng yú？北方之强与běi fāng zhī qiáng yú？抑而强与yì ér qiáng yú？宽柔以教kuān róu yǐ jiào[151]，不报无道bú bào wú dào[152]，南方之强也nán fāng zhī qiáng yě，君子居之jūn zǐ jū zhī。衽rèn[153]金革jīn gé，死而不厌sǐ ér bú yàn[154]，北方之强也běi fāng zhī qiáng yě，而强者居之ér qiáng zhě jū zhī。故君子和而不流gù jūn zǐ hé ér bù liú，强哉矫qiáng zāi jiǎo！中立而不倚zhōng lì ér bù yǐ，强哉矫qiáng zāi jiǎo！国有道guó yǒu dào，不变塞焉bú biàn sè yān，强哉矫qiáng zāi jiǎo！国无道guó wú dào，至死不变zhì sǐ bú biàn，强哉矫qiáng zāi jiǎo！”

孔子圣迹图·观象知雨

11　子曰zǐ yuē：“素隐行怪suǒ yǐn xíng guài[155]，后世有述焉hòu shì yǒu shù yān，吾弗为之矣wú fú wéi zhī yǐ。君子遵道而行jūn zǐ zūn dào ér xíng，半塗而废bàn tú ér fèi，吾弗能已矣wú fú néng yǐ yǐ。君子依乎中庸jūn zǐ yī hū zhōng yōng，遯dùn遁[156]世不见知而不悔shì bú jiàn zhī ér bù huǐ，唯圣者能之wéi shèng zhě néng zhī。”

孔子圣迹图·观器论道

12　君子之道jūn zǐ zhī dào，费fèi[157]而隐ér yǐn[158]。夫妇之愚fū fù zhī yú，可以与知焉kě yǐ yù zhī yān，及其至也jí qí zhì yě，虽圣人亦有所不知焉suī shèng rén yì yǒu suǒ bù zhī yān；夫妇之不肖fū fù zhī bú xiào，可以能行焉kě yǐ néng xíng yān，及其至也jí qí zhì yě，虽圣人亦有所不能焉suī shèng rén yì yǒu suǒ bù néng yān。天地之大也tiān dì zhī dà yě，人犹有所憾rén yóu yǒu suǒ hàn。故君子语gù jūn zǐ yǔ[159]大dà，天下莫能载焉tiān xià mò néng zài yān；语小yǔ xiǎo，天下莫能破焉tiān xià mò néng pò yān。《诗shī》云yún：“鸢yuān[160]飞戾fēi lì[161]天tiān，鱼跃于渊yú yuè yú yuān。”言其上下察yán qí shàng xià chá[162]也yě。君子之道jūn zǐ zhī dào，造端zào duān[163]乎夫妇hū fū fù；及其至也jí qí zhì yě，察乎天地chá hū tiān dì。

13　子曰zǐ yuē：“道不远人dào bù yuǎn rén。人之为道而远人rén zhī wéi dào ér yuǎn rén，不可以为道bù kě yǐ wéi dào。《诗shī》云yún：‘伐柯伐柯fá kē fá kē，其则不远qí zé bù yuǎn。’执柯以伐柯zhí kē yǐ fá kē，睨而视之nì ér shì zhī，犹以为远yóu yǐ wéi yuǎn。故君子以人治人gù jūn zǐ yǐ rén zhì rén，改而止gǎi ér zhǐ。忠恕违道不远zhōng shù wéi dào bù yuǎn，施诸己而不愿shī zhū jǐ ér bú yuàn，亦勿施于人yì wù shī yú rén。君子之道四jūn zǐ zhī dào sì，丘未能一焉mǒu wèi néng yī yān：所求乎子suǒ qiú hū zǐ，以事父yǐ shì fù，未能也wèi néng yě；所求乎臣suǒ qiú hū chén，以事君yǐ shì jūn，未能也wèi néng yě；所求乎弟suǒ qiú hū dì，以事兄yǐ shì xiōng，未能也wèi néng yě；所求乎朋友suǒ qiú hū péng yǒu，先施之xiān shī zhī，未能也wèi néng yě。庸德之行yōng dé zhī xíng，庸言之谨yōng yán zhī jǐn，有所不足yǒu suǒ bù zú，不敢不勉bù gǎn bù miǎn，有馀不敢尽yǒu yú bù gǎn jìn。言顾行yán gù xíng，行顾言xíng gù yán，君子胡不慥慥jūn zǐ hú bú zào zào[164]尔ěr！”

孔子圣迹图·观乡人射

14　君子素其位而行jūn zǐ sù qí wèi ér xíng，不愿乎其外bú yuàn hū qí wài。素富贵行乎富贵sù fù guì xíng hū fù guì，素贫贱行乎贫贱sù pín jiàn xíng hū pín jiàn，素夷狄行乎夷狄sù yí dí xíng hū yí dí，素患难行乎患难sù huàn nàn xíng hū huàn nàn。君子无入而不自得焉jūn zǐ wú rù ér bú zì dé yān。在上位不陵下zài shàng wèi bù líng xià，在下位不援上zài xià wèi bù yuán shàng，正己而不求于人则无怨zhèng jǐ ér bù qiú yú rén zé wú yuàn。上不怨天shàng bú yuàn tiān，下不尤人xià bù yóu rén。故君子居易以俟命gù jūn zǐ jū yì yǐ sì mìng，小人行险以徼幸xiǎo rén xíng xiǎn yǐ jiǎo xìng。子曰zǐ yuē：“射有似乎君子shè yǒu sì hū jūn zǐ，失诸正鹄shī zhū zhēng gǔ[165]，反求诸其身fǎn qiú zhū qí shēn。”

15　君子之道jūn zǐ zhī dào，辟pì譬如行远必自迩rú xíng yuǎn bì zì ěr，辟pì譬如登高必自卑rú dēng gāo bì zì bēi。《诗shī》曰yuē：“妻子好合qī zǐ hǎo hé，如鼓瑟琴rú gǔ sè qín；兄弟既翕xiōng dì jì xī，和乐且耽hé lè qiě dān；宜尔室家yí ěr shì jiā，乐尔妻帑lè ěr qī nú。”[166]子曰zǐ yuē：“父母其顺矣乎fù mǔ qí shùn yǐ hū！”

16　子曰zǐ yuē：“鬼神之为德guǐ shén zhī wéi dé，其盛矣乎qí shèng yǐ hū！视之而弗见shì zhī ér fú jiàn，听之而弗闻tīng zhī ér fú wén，体物而不可遗tǐ wù ér bù kě yí。使天下之人shǐ tiān xià zhī rén，齐zhāi斋明盛服míng shèng fú，以承祭祀yǐ chéng jì sì。洋洋乎yáng yáng hū！如在其上rú zài qí shàng，如在其左右rú zài qí zuǒ yòu。《诗shī》曰yuē：‘神之格shén zhī gé[167]思sī[168]，不可度思bù kě duó sī！矧shěn[169]可射kě yì[170]思sī！’夫微之显fú wēi zhī xiǎn，诚之不可揜如此夫chéng zhī bù kě yǎn rú cǐ fú。”

17　子曰zǐ yuē：“舜其大孝也与shùn qí dà xiào yě yú！德为圣人dé wéi shèng rén，尊为天子zūn wéi tiān zǐ，富有四海之内fù yǒu sì hǎi zhī nèi。宗庙飨之zōng miào xiǎng zhī，子孙保之zǐ sūn bǎo zhī。故大德gù dà dé，必得其位bì dé qí wèi，必得其禄bì dé qí lù，必得其名bì dé qí míng，必得其寿bì dé qí shòu。故天之生物gù tiān zhī shēng wù，必因其材而笃焉bì yīn qí cái ér dǔ yān。故栽者培之gù zāi zhě péi zhī，倾者覆之qīng zhě fù zhī。《诗shī》曰yuē：‘嘉乐君子jiā lè jūn zǐ，宪宪令德xiǎn xiǎn lìng dé！[171]宜民宜人yí mín yí rén，受禄于天shòu lù yú tiān。保佑命之bǎo yòu mìng zhī，自天申之zì tiān shēn zhī！’故大德者必受命gù dà dé zhě bì shòu mìng。”

18　子曰zǐ yuē：“无忧者wú yōu zhě，其惟文王乎qí wéi wén wáng hū！以王季为父yǐ wáng jì wéi fù，以武王为子yǐ wǔ wáng wéi zǐ，父作之fù zuò zhī，子述之zǐ shù zhī。武王缵大王wǔ wáng zuǎn tài wáng、王季wáng jì、文王之绪wén wáng zhī xù。壹戎衣而有天下yī róng yī ér yǒu tiān xià，身不失天下之显名shēn bù shī tiān xià zhī xiǎn míng。尊为天子zūn wéi tiān zǐ，富有四海之内fù yǒu sì hǎi zhī nèi。宗庙飨之zōng miào xiǎng zhī，子孙保之zǐ sūn bǎo zhī。武王末受命wǔ wáng mò shòu mìng，周公成文zhōu gōng chéng wén、武之德wǔ zhī dé，追王大王zhuī wàng tài wáng、王季wáng jì，上祀先公以天子之礼shàng sì xiān gōng yǐ tiān zǐ zhī lǐ。斯礼也sī lǐ yě，达乎诸侯大夫dá hū zhū hóu dà fū，及士庶人jí shì shù rén。父为大夫fù wéi dà fū，子为士zǐ wéi shì；葬以大夫zàng yǐ dà fū，祭以士jì yǐ shì。父为士fù wéi shì，子为大夫zǐ wéi dà fū；葬以士zàng yǐ shì，祭以大夫jì yǐ dà fū。期之丧jī zhī sāng，达乎大夫dá hū dà fū；三年之丧sān nián zhī sāng，达乎天子dá hū tiān zǐ；父母之丧无贵贱一也fù mǔ zhī sāng wú guì jiàn yī yě。”

孔子圣迹图·世业克昌

19　子曰zǐ yuē：“武王wǔ wáng、周公zhōu gōng，其达孝矣乎qí dá xiào yǐ hū！夫孝者fú xiào zhě，善继人之志shàn jì rén zhī zhì，善述人之事者也shàn shù rén zhī shì zhě yě。春秋修其祖庙chūn qiū xiū qí zǔ miào，陈其宗器chén qí zōng qì[172]，设其裳衣shè qí cháng yī[173]，荐其时食jiàn qí shí shí[174]。宗庙之礼zōng miào zhī lǐ，所以序昭穆suǒ yǐ xù zhāo mù[175]也yě；序爵xù jué[176]，所以辨贵贱也suǒ yǐ biàn guì jiàn yě；序事xù shì，所以辨贤也suǒ yǐ biàn xián yě；旅酬lǚ chóu[177]下为上xià wèi shàng，所以逮贱suǒ yǐ dài jiàn[178]也yě；燕毛yàn máo[179]，所以序齿suǒ yǐ xù chǐ[180]也yě。践jiàn[181]其qí[182]位wèi，行其礼xíng qí lǐ，奏其乐zòu qí yuè，敬其所尊jìng qí suǒ zūn[183]，爱其所亲ài qí suǒ qīn[184]，事死如事生shì sǐ rú shì shēng，事亡如事存shì wáng rú shì cún，孝之至也xiào zhī zhì yě。郊社jiāo shè[185]之礼zhī lǐ，所以事上帝也suǒ yǐ shì shàng dì yě，宗庙之礼zōng miào zhī lǐ，所以祀乎其先也suǒ yǐ sì hū qí xiān yě。明乎郊社之礼míng hū jiāo shè zhī lǐ、禘尝dì cháng[186]之义zhī yì，治国其如示诸掌zhì guó qí rú shì zhū zhǎng[187]乎hū。”

孔子圣迹图·萍实通谣

20　哀公问政āi gōng wèn zhèng。子曰zǐ yuē：“文wén、武之政wǔ zhī zhèng，布在方策bù zài fāng cè[188]。其人存qí rén cún，则其政举zé qí zhèng jǔ[189]；其人亡qí rén wáng，则其政息zé qí zhèng xī[190]。人道敏政rén dào mǐn zhèng，地道敏树dì dào mǐn shù[191]。夫政也者fú zhèng yě zhě，蒲卢pú lú[192]也yě。故为政在人gù wéi zhèng zài rén[193]，取人以身qǔ rén yǐ shēn[194]，修身以道xiū shēn yǐ dào，修道以仁xiū dào yǐ rén[195]。仁者人也rén zhě rén yě，亲亲为大qīn qīn wéi dà；义者宜yì zhě yí[196]也yě，尊贤为大zūn xián wéi dà；亲亲之杀qīn qīn zhī shài[197]，尊贤之等zūn xián zhī děng，礼所生也lǐ suǒ shēng yě。在下位不获乎上zài xià wèi bú huò hū shàng，民不可得而治矣mín bù kě dé ér zhì yǐ！故君子不可以不修身gù jūn zǐ bù kě yǐ bù xiū shēn。思修身sī xiū shēn，不可以不事亲bù kě yǐ bú shì qīn；思事亲sī shì qīn，不可以不知人bù kě yǐ bù zhī rén；思知人sī zhī rén，不可以不知天bù kě yǐ bù zhī tiān。”天下之达道tiān xià zhī dá dào[198]五wǔ，所以行之者三suǒ yǐ xíng zhī zhě sān，曰君臣也yuē jūn chén yě，父子也fù zǐ yě，夫妇也fū fù yě，昆弟也kūn dì yě，朋友之交也péng yǒu zhī jiāo yě。五者天下之达道也wǔ zhě tiān xià zhī dá dào yě。知zhì智、仁rén、勇三者yǒng sān zhě，天下之达德也tiān xià zhī dá dé yě，所以行之者suǒ yǐ xíng zhī zhě，一也yī yě。或生而知之huò shēng ér zhī zhī，或学而知之huò xué ér zhī zhī，或困而知之huò kùn ér zhī zhī，及其知之一也jí qí zhī zhī yī yě；或安而行之huò ān ér xíng zhī，或利而行之huò lì ér xíng zhī，或勉强而行之huò miǎn qiǎng ér xíng zhī，及其成功一也jí qí chéng gōng yī yě。子曰zǐ yuē[199]：“好学近乎知hào xué jìn hū zhì智，力行近乎仁lì xíng jìn hū rén，知耻近乎勇zhī chǐ jìn hū yǒng。知斯三者zhī sī sān zhě，则知所以修身zé zhī suǒ yǐ xiū shēn；知所以修身zhī suǒ yǐ xiū shēn，则知所以治人zé zhī suǒ yǐ zhì rén[200]；知所以治人zhī suǒ yǐ zhì rén，则知所以治天下国家矣zé zhī suǒ yǐ zhì tiān xià guó jiā yǐ。凡为天下国家有九经fán wéi tiān xià guó jiā yǒu jiǔ jīng[201]，曰yuē：修身也xiū shēn yě，尊贤也zūn xián yě，亲亲也qīn qīn yě，敬大臣也jìng dà chén yě，体tǐ[202]群臣也qún chén yě，子zǐ[203]庶民也shù mín yě，来百工lái bǎi gōng[204]也yě，柔远人róu yuǎn rén[205]也yě，怀诸侯huái zhū hóu[206]也yě。修身则道立xiū shēn zé dào lì，尊贤则不惑zūn xián zé bú huò，亲亲则诸父昆弟不怨qīn qīn zé zhū fù kūn dì bú yuàn，敬大臣则不眩jìng dà chén zé bú xuàn，体群臣则士之报礼重tǐ qún chén zé shì zhī bào lǐ zhòng，子庶民则百姓劝zǐ shù mín zé bǎi xìng quàn，来百工则财用足lái bǎi gōng zé cái yòng zú，柔远人则四方归之róu yuǎn rén zé sì fāng guī zhī，怀诸侯则天下畏之huái zhū hóu zé tiān xià wèi zhī。齐zhāi斋明盛服míng shèng fú，非礼不动fēi lǐ bú dòng，所以修身也suǒ yǐ xiū shēn yě；去qù[207]谗远chán yuǎn[208]色sè，贱货而贵德jiàn huò ér guì dé，所以劝贤也suǒ yǐ quàn xián yě；尊其位zūn qí wèi，重其禄zhòng qí lù，同其好恶tóng qí hào wù，所以劝亲亲也suǒ yǐ quàn qīn qīn yě；官盛任使guān shèng rèn shǐ，所以劝大臣也suǒ yǐ quàn dà chén yě；忠信重禄zhōng xìn zhòng lù，所以劝士也suǒ yǐ quàn shì yě；时使薄敛shí shǐ bó liǎn，所以劝百姓也suǒ yǐ quàn bǎi xìng yě；日省月试rì xǐng yuè shì，既xì饩禀称事bǐng chèn shì[209]，所以劝百工也suǒ yǐ quàn bǎi gōng yě；送往迎来sòng wǎng yíng lái，嘉善而矜不能jiā shàn ér jīn bù néng，所以柔远人也suǒ yǐ róu yuǎn rén yě；继绝世jì jué shì，举废国jǔ fèi guó，治乱持危zhì luàn chí wēi，朝聘cháo pìn[210]以时yǐ shí，厚往而薄来hòu wǎng ér bó lái[211]，所以怀诸侯也suǒ yǐ huái zhū hóu yě。凡为天下国家有九经fán wéi tiān xià guó jiā yǒu jiǔ jīng，所以行之者一suǒ yǐ xíng zhī zhě yī[212]也yě。凡事fán shì[213]豫则立yù zé lì，不豫则废bú yù zé fèi。言前定则不跲yán qián dìng zé bù jiá[214]，事前定则不困shì qián dìng zé bú kùn，行前定则不疚xíng qián dìng zé bú jiù，道前定则不穷dào qián dìng zé bù qióng。在下位不获乎上zài xià wèi bú huò hū shàng，民不可得而治矣mín bù kě dé ér zhì yǐ；获乎上有道huò hū shàng yǒu dào：不信乎朋友bú xìn hū péng yǒu，不获乎上矣bú huò hū shàng yǐ；信乎朋友有道xìn hū péng yǒu yǒu dào：不顺乎亲bú shùn hū qīn，不信乎朋友矣bú xìn hū péng yǒu yǐ；顺乎亲有道shùn hū qīn yǒu dào：反诸身不诚fǎn zhū shēn bù chéng[215]，不顺乎亲矣bú shùn hū qīn yǐ；诚身有道chéng shēn yǒu dào：不明乎善bù míng hū shàn[216]，不诚乎身矣bù chéng hū shēn yǐ。诚者天之道也chéng zhě tiān zhī dào yě，诚之者人之道也chéng zhī zhě rén zhī dào yě。诚者不免而中chéng zhě bù miǎn ér zhòng，不思而得bù sī ér dé，从容中道圣人也cōng róng zhòng dào shèng rén yě。诚之者择善而固执之者也chéng zhī zhě zé shàn ér gù zhí zhī zhě yě。博学之bó xué zhī，审问之shěn wèn zhī，慎思之shèn sī zhī，明辨之míng biàn zhī，笃行之dǔ xíng zhī。有弗学yǒu fú xué，学之弗能弗措也xué zhī fú néng fú cuò yě；有弗问yǒu fú wèn，问之弗知弗措也wèn zhī fú zhī fú cuò yě；有弗思yǒu fú sī，思之弗得弗措也sī zhī fú dé fú cuò yě；有弗辨yǒu fú biàn，辨之弗明弗措也biàn zhī fú míng fú cuò yě；有弗行yǒu fú xíng，行之弗笃弗措也xíng zhī fú dǔ fú cuò yě；人一能之己百之rén yī néng zhī jǐ bǎi zhī，人十能之己千之rén shí néng zhī jǐ qiān zhī。果能此道矣guǒ néng cǐ dào yǐ，虽愚必明suī yú bì míng[217]，虽柔必强suī róu bì qiáng[218]。”

孔子圣迹图·学琴师襄

21　自诚明zì chéng míng，谓之性wèi zhī xìng；自明诚zì míng chéng，谓之教wèi zhī jiào。诚则明矣chéng zé míng yǐ，明则诚矣míng zé chéng yǐ。

22　唯天下至诚wéi tiān xià zhì chéng[219]，为能尽其性wéi néng jìn qí xìng[220]；能尽其性néng jìn qí xìng，则能尽人之性zé néng jìn rén zhī xìng；能尽人之性néng jìn rén zhī xìng，则能尽物之性zé néng jìn wù zhī xìng；能尽物之性néng jìn wù zhī xìng，则可以赞zé kě yǐ zàn[221]天地之化育tiān dì zhī huà yù；可以赞天地之化育kě yǐ zàn tiān dì zhī huà yù，则可以与天地参zé kě yǐ yǔ tiān dì sān三[222]矣yǐ。

23　其次致曲qí cì zhì qū[223]，曲能有诚qū néng yǒu chéng，诚则形chéng zé xíng[224]，形则著xíng zé zhù[225]，著则明zhù zé míng[226]，明则动míng zé dòng[227]，动则变dòng zé biàn，变则化biàn zé huà[228]，唯天下至诚为能化wéi tiān xià zhì chéng wéi néng huà。

24　至诚之道zhì chéng zhī dào，可以前知kě yǐ qián zhī。国家将兴guó jiā jiāng xīng，必有祯祥bì yǒu zhēn xiáng[229]；国家将亡guó jiā jiāng wáng，必有妖孽bì yǒu yāo niè[230]；见乎蓍龟xiàn hū shī guī[231]，动乎四体dòng hū sì tǐ[232]。祸福将至huò fú jiāng zhì：善shàn，必先知之bì xiān zhī zhī；不善bú shàn，必先知之bì xiān zhī zhī。故至诚如神gù zhì cheng rú shén[233]。

25　诚者自成也chéng zhě zì chéng yě，而道自道导也ér dào zì dǎo yě。[234]诚者物之终始chéng zhě wù zhī zhōng shǐ，不诚无物bù chéng wú wù。是故君子诚之为贵shì gù jūn zǐ chéng zhī wéi guì。诚者非自成己而已也chéng zhě fēi zì chéng jǐ ér yǐ yě，所以成物也suǒ yǐ chéng wù yě。成己chéng jǐ，仁也rén yě；成物chéng wù，知zhì智也yě。性之德也xìng zhī dé yě，合外内之道也hé wài nèi zhī dào yě，故时措gù shí cuò[235]之宜也zhī yí yě。

26　故至诚无息gù zhì chéng wú xī[236]。不息则久bù xī zé jiǔ[237]，久则征jiǔ zé zhēng[238]，征则悠远zhēng zé yōu yuǎn，悠远则博厚yōu yuǎn zé bó hòu，博厚则高明bó hòu zé gāo míng。博厚bó hòu，所以载物也suǒ yǐ zài wù yě；高明gāo míng，所以覆物也suǒ yǐ fù wù yě；悠久yōu jiǔ，所以成物也suǒ yǐ chéng wù yě。博厚配地bó hòu pèi dì，高明配天gāo míng pèi tiān，悠久无疆yōu jiǔ wú jiāng。如此者rú cǐ zhě，不见而章bú xiàn ér zhāng，不动而变bú dòng ér biàn[239]，无为而成wú wéi ér chéng。天地之道tiān dì zhī dào，可一言而尽也kě yì yán ér jìn yě：其为物不贰qí wéi wù bú èr，则其生物不测zé qí shēng wù bú cè。天地之道tiān dì zhī dào：博也bó yě，厚也hòu yě，高也gāo yě，明也míng yě，悠也yōu yě，久也jiǔ yě。今夫天jīn fú tiān，斯昭昭sī zhāo zhāo[240]之多zhī duō，及其无穷也jí qí wú qióng yě，日月星辰系焉rì yuè xīng chén xì yān，万物覆焉wàn wù fù yān。今夫地jīn fú dì，一撮土之多yī cuō tǔ zhī duō，及其广厚jí qí guǎng hòu，载华岳而不重zài huà yuè ér bú zhòng，振zhèn[241]河海而不泄hé hǎi ér bú xiè，万物载焉wàn wù zài yān。今夫山jīn fú shān，一卷yì quān[242]石之多shí zhī duō，及其广大jí qí guǎng dà，草木生之cǎo mù shēng zhī，禽兽居之qín shòu jū zhī，宝藏兴焉bǎo zàng xīng yān。今夫水jīn fú shuǐ，一勺之多yì sháo zhī duō，及其不测jí qí bú cè，鼋鼍蛟龙鱼鳖生焉yuán tuó jiāo lóng yú biē shēng yān，货财殖焉huò cái zhí yān。《诗shī》云yún：“维天之命wéi tiān zhī mìng，於穆不已wū mù bù yǐ！”盖曰天之所以为天也gài yuē tiān zhī suǒ yǐ wéi tiān yě。“於乎不显wū hū bù xiǎn[243]！文王之德之纯wén wáng zhī dé zhī chún[244]！”盖曰文王之所以为文也gài yuē wén wáng zhī suǒ yǐ wéi wén yě，纯亦不已chún yì bù yǐ。

孔子圣迹图·跪受赤虹

27　大哉圣人之道dà zāi shèng rén zhī dào！洋洋乎yáng yáng hū！发育万物fā yù wàn wù，峻极jùn jí[245]于天yú tiān。优优yōu yōu[246]大哉dà zāi！礼仪三百lǐ yí sān bǎi，威仪三千wēi yí sān qiān。[247]待其人而后行dài qí rén ér hòu xíng。故曰gù yuē，苟不至德gǒu bú zhì dé，至道不凝zhì dào bù níng[248]焉yān。故君子尊德性gù jūn zǐ zūn dé xìng[249]而道问学ér dào wèn xué[250]，致广大而尽精微zhì guǎng dà ér jìn jīng wēi，极高明而道中庸jí gāo míng ér dào zhōng yōng。温故而知新wēn gù ér zhī xīn，敦厚以崇礼dūn hòu yǐ chóng lǐ。是故居上不骄shì gù jū shàng bù jiāo，为下不倍wéi xià bú bèi背，国有道其言足以兴guó yǒu dào qí yán zú yǐ xīng，国无道其默足以容guó wú dào qí mò zú yǐ róng。《诗shī》曰yuē“既明且哲jì míng qiě zhé，以保其身yǐ bǎo qí shēn”，其此之谓与qí cǐ zhī wèi yú！

孔子圣迹图·仪封仰圣

28　子曰zǐ yuē：“愚而好自用yú ér hào zì yòng，贱而好自专jiàn ér hào zì zhuān，生乎今之世shēng hū jīn zhī shì，反古之道fǎn gǔ zhī dào。如此者rú cǐ zhě，烖zāi[251]及其身者也jí qí shēn zhě yě。”非天子fēi tiān zǐ，不议礼bú yì lǐ[252]，不制度bú zhì dù[253]，不考文bù kǎo wén[254]。今天下车同轨jīn tiān xià chē tóng guǐ[255]，书同文shū tóng wén，行xíng[256]同伦tóng lún[257]。虽有其位suī yǒu qí wèi，苟无其德gǒu wú qí dé，不敢作礼乐焉bù gǎn zuò lǐ yuè yān；虽有其德suī yǒu qí dé，苟无其位gǒu wú qí wèi，亦不敢作礼乐焉yì bù gǎn zuò lǐ yuè yān。子曰zǐ yuē：“吾说夏礼wú shuō xià lǐ，杞qǐ[258]不足征bù zú zhēng[259]也yě；吾学殷礼wú xué yīn lǐ，有宋存焉yǒu sòng cún yān；吾学周礼wú xué zhōu lǐ，今用之jīn yòng zhī，吾从周wú cóng zhōu。”

29　王天下有三重wàng tiān xià yǒu sān zhòng[260]焉yān，其寡过矣乎qí guǎ guò yǐ hū！上焉者shàng yān zhě[261]虽善无征suī shàn wú zhēng，无征不信wú zhēng bú xìn，不信民弗从bú xìn mín fú cóng；下焉者xià yān zhě[262]虽善不尊suī shàn bù zūn，不尊不信bù zūn bú xìn，不信民弗从bú xìn mín fú cóng。故君子之道gù jūn zǐ zhī dào：本诸身běn zhū shēn，征诸庶民zhēng zhū shù mín，考诸三王而不缪kǎo zhū sān wáng ér bú miù谬，建jiàn[263]诸天地而不悖zhū tiān dì ér bú bèi，质诸鬼神而无疑zhì zhū guǐ shén ér wú yí，百世以俟圣人而不惑bǎi shì yǐ sì shèng rén ér bú huò。质诸鬼神而无疑zhì zhū guǐ shén ér wú yí，知天也zhī tiān yě；百世以俟圣人而不惑bǎi shì yǐ sì shèng rén ér bú huò，知人也zhī rén yě。是故君子动shì gù jūn zǐ dòng[264]而世为天下道ér shì wéi tiān xià dào[265]，行而世为天下法xíng ér shì wéi tiān xià fǎ[266]，言而世为天下则yán ér shì wéi tiān xià zé[267]。远之则有望yuǎn zhī zé yǒu wàng，近之则不厌jìn zhī zé bú yàn。《诗shī》曰yuē：“在彼无恶zài bǐ wú wù，在此无射zài cǐ wú dù[268]；庶几夙夜shù jī sù yè，以永终誉yǐ yǒng zhōng yù！”君子未有不如此而蚤早有誉于天下者也jūn zǐ wèi yǒu bù rú cǐ ér zǎo yǒu yù yú tiān xià zhě yě。

30　仲尼祖述zhòng ní zǔ shù[269]尧yáo、舜shùn，宪章xiàn zhāng[270]文wén、武wǔ；上律天时shàng lǜ tiān shí[271]，下袭水土xià xí shuǐ tǔ[272]。辟pì譬如天地之无不持载rú tiān dì zhī wú bù chí zài，无不覆帱wú bú fù dào[273]，辟pì譬如四时之错rú sì shí zhī cuò[274]行xíng，如日月之代明rú rì yuè zhī dài míng。万物并育而不相害wàn wù bìng yù ér bù xiāng hài，道并行而不相悖dào bìng xíng ér bù xiāng bèi[275]，小德xiǎo dé[276]川流chuān liú，大德敦化dà dé dūn huà[277]，此天地之所以为大也cǐ tiān dì zhī suǒ yǐ wéi dà yě。

孔子圣迹图·克复传颜

31　唯天下至圣wéi tiān xià zhì shèng，为能聪明睿知wéi néng cōng míng ruì zhì智，足以有临zú yǐ yǒu lín[278]也yě；宽裕温柔kuān yù wēn róu，足以有容也zú yǐ yǒu róng yě；发强刚毅fā qiáng gāng yì，足以有执也zú yǐ yǒu zhí yě；齐zhāi斋庄中正zhuāng zhōng zhèng，足以有敬也zú yǐ yǒu jìng yě；文理密wén lǐ mì[279]察chá[280]，足以有别也zú yǐ yǒu bié yě。溥博渊泉pǔ bó yuān quán[281]，而时出ér shí chū[282]之zhī。溥博如天pǔ bó rú tiān，渊泉如渊yuān quán rú yuān。见而民莫不敬xiàn ér mín mò bú jìng，言而民莫不信yán ér mín mò bú xìn，行而民莫不说xíng ér mín mò bú yuè悦。是以声名洋溢乎中国shì yǐ shēng míng yáng yì hū zhōng guó，施及蛮貊yì jí mán mò；舟车所至zhōu chē suǒ zhì，人力所通rén lì suǒ tōng；天之所覆tiān zhī suǒ fù，地之所载dì zhī suǒ zài，日月所照rì yuè suǒ zhào，霜露所队shuāng lù suǒ zhuì坠；凡有血气者fán yǒu xuè qì zhě，莫不尊亲mò bù zūn qīn，故曰配天gù yuē pèi tiān[283]。

孔子圣迹图·在川观水

32　唯天下至诚wéi tiān xià zhì chéng，为能经纶wéi néng jīng lún[284]天下之大经tiān xià zhī dà jīng[285]，立天下之大本lì tiān xià zhī dà běn[286]，知天地之化育zhī tiān dì zhī huà yù。夫焉有所倚fú yān yǒu suǒ yǐ？肫肫zhūn zhūn[287]其仁qí rén！渊渊yuān yuān[288]其渊qí yuān！浩浩hào hào[289]其天qí tiān！苟不固gǒu bú gù[290]聪明圣知智达天德者cōng míng shèng zhì dá tiān dé zhě，其孰能知之qí shú néng zhī zhī？

33《诗shī》曰yuē“衣锦尚絅yì jǐn shàng jiǒng[291]”，恶其文之著也wù qí wén zhī zhù yě。故君子之道gù jūn zǐ zhī dào，闇然而日章àn rán ér rì zhāng；小人之道xiǎo rén zhī dào，的然dì rán[292]而日亡ér rì wáng。君子之道jūn zǐ zhī dào：淡而不厌dàn ér bú yàn，简而文jiǎn ér wén，温而理wēn ér lǐ，知远之近zhī yuǎn zhī jìn，知风之自zhī fēng zhī zì，知微之显zhī wēi zhī xiǎn，可与入德矣kě yǔ rù dé yǐ。《诗shī》云yún：“潜虽伏矣qián suī fú yǐ，亦孔之昭yì kǒng zhī zhāo！”故君子内省不疚gù jūn zǐ nèi xǐng bú jiù[293]，无恶于志wú wù yú zhì[294]。君子之所不可及者jūn zǐ zhī suǒ bù kě jí zhě，其唯人之所不见乎qí wéi rén zhī suǒ bú jiàn hū。《诗shī》云yún：“相在尔室xiàng zài ěr shì，尚不愧于屋漏shàng bú kuì yú wū lòu。”[295]故君子不动而敬gù jūn zǐ bú dòng ér jìng，不言而信bù yán ér xìn。《诗shī》曰yuē：“奏假格无言zòu gé wú yán，时靡有争shí mǐ yǒu zhēng。”[296]是故君子不赏而民劝shì gù jūn zǐ bù shǎng ér mín quàn，不怒而民威bú nù ér mín wēi[297]于鈇钺yú fū yuè[298]。《诗shī》曰yuē：“不显惟德bù xiǎn wéi dé！百辟其刑之bǎi bì qí xíng zhī。”是故君子笃恭shì gù jūn zǐ dǔ gōng[299]而天下平ér tiān xià píng。《诗shī》云yún：“予怀明德yú huái míng dé，不大声以色bú dà shēng yǐ sè。”子曰zǐ yuē：“声色之于以化民shēng sè zhī yú yǐ huà mín，末也mò yě。”《诗shī》曰yuē“德輶如毛dé yóu rú máo”，毛犹有伦máo yóu yǒu lún。“上天之载shàng tiān zhī zài，无声无臭wú shēng wú xiù”，至矣zhì yǐ！

孔子圣迹图·命名荣贶